معرفی و بررسی پهپاد شاهد ۱۳۶ شاهکار مهندسی نظامی ایرانی

شاهد ۱۳۶ یک مهمات سرگردان ساخت ایران (پهپاد انتحاری) است. این پهپاد توسط صنایع هوایی شاهد طراحی و توسط شرکت هسا در اصفهان تولید شده است. این پهپاد در سال ۲۰۱۹ از ایران و یا یمن علیه تاسیسات نفت عربستان استفاده شد. به طور رسمی شاهد ۱۳۶ از سال ۲۰۲۱ در خدمت ایران قراردارد و در واقع برای اولین بار در این سال در رزمایشی در ایران استفاده شده است. در سال ۲۰۲۲ تعداد زیادی از این پهپادها به روسیه صادر شد که در روسیه به عنوان گل شمدانی ۲ شناخته می شود. در سال ۲۰۲۲ روس ها به طور گسترده از این پهپادهای انتحاری علیه اهداف در اوکراین استفاده کردند.

این پهپاد بر اساس پهپاد هارپی اسرائیلیها ساخته شده که احتمالا برخی از انها تقریبا سالم در سوریه به دست ایرانی ها افتاد.

نقش اصلی این پهپاد حمله به اهداف زمینی ثابت است که مختصات آن مشخص است و توان تعقیب اهداف متحرک را به دلیل نوع سیستم ناوبری خود ندارد.

این پهپاد دارای بال دلتا کل است . این پهپاد شبیه به شاهد ۱۳۱ است که نسخه کوچکتر شاهد ۱۳۶ ناخته می شود و عمدتاً در تثبیت کننده های نوک بال متفاوت است. این پهپاد از یک موتور پیستونی MADO MD-550 استفاده می کند که ۵۰ اسب بخار قدرت دارد. این یک کپی ایرانی از موتور لیمباخ L550E آلمان است. موتور در عقب است و پهپاد را به جلو می راند. حداکثر سرعت در حدود ۱۸۵ کیلومتر در ساعت است. برد دقیق این پهپاد ناشناخته است، اگرچه تخمین های مختلف بین ۱۰۰۰ کیلومتر تا ۲۵۰۰ کیلومتر است. سقف پرواز تا ۴ کیلومتر عنوان شده است . برد پروازی نسخه کوچکتر یعنی شاهد۱۱ رقم ۹۰۰ کیلومتر عنوان شد است. شاهد ۱۳۶ دارای یک کلاهک انفجاری قوی است. وزن آن حدود ۳۶ تا ۵۰ کیلوگرم است. بنابراین از نظر قدرت انفجاری از گلوله توپخانه ۱۵۵ میلی متری بهتر عمل می کند. وزن کلاهک شاهد ۱۳۱ نیز ۱۵ کیلوگرم عنوان شده است

این پهپاد از یک قفسه پرتاب می شود که ۵ عدد از این پهپادها را در خود جای می دهد. قفسه قابل نصب بر روی کامیون است. شاهد ۱۳۶ تقریباً به صورت افقی پرتاب می شود و از یک راکت کمکی استفاده می کند.

بررسی پهپادهای سقوط کرده و سرنگون شده در اوکراین نشان داد که در ساخت آن از تعدادی قطعات غربی و چینی استفاده شده است. اوکراینی ها گزارش می دهند که از یک پردازنده کامپیوتری ساخته شده توسط شرکت Altera از ایالات متحده استفاده می کند، اگرچه بدون هیچ علامتی. بنابراین ایران توانست بر تحریم ها غلبه کند و قطعات حیاتی پهپادهای خود را دریافت کند که برای موارد غیر نظامی ساخته شده است.

پهپاد فاقد سیستم هدایت کنترل همزمان است و فاقد هر گونه دوربین اپتیکی برای هدایت . در عوض یک سیستم ناوبری اینرسی ساده با سیستم جی پی اس غیر نظامی برای ناوبری در اختیار دارد. داشتن سیستم اینرسی به این معنی است که ایجاد اختلال روی ان بسیار سخت است

در سال ۲۰۱۹ گروهی متشکل از ۲۵ موشک و پهپاد از جمله شاهد ۱۳۶ از پایگاه نظامی امیدیه ایران علیه یک تاسیسات در نفت عربستان سعودی پرتاب شد. با وجود اینکه حوثی‌ها مسئولیت این حمله را بر عهده گرفتند، بازرسان سازمان ملل به این نتیجه رسیدند که این حمله توسط ایران انجام شده است.

شاهد ۱۳۶ در برابر اهداف نظامی چندان مؤثر نیست زیرا بزرگ، کند و پر سر و صدا است. موتور پیستونی آن صدای مشابه موتور دستگاه چمن زنی یا موتور سیکلت را منتشر می کند. اوکراینی ها به این پهپادها لقب «موتورهای پرنده» داده اند زیرا صدای ان در فواصل قابل توجهی شنیده می شود. برخی منابع معتقند این پهپاد برای حمله به به زیرساخت‌های غیرنظامی به جای اهداف نظامی طراحی شده است.

شاهد ۱۳۶ نسبتاً ارزان است. قیمت هر فروند ان واقعا به درستی مشخص نیست و برآوردها از ۲۰۰۰۰ دلار تا ۵۰۰۰۰ دلار متفاوت است. در واقع این مبلغ کمی است با توجه به اینکه چنین پهپادی می تواند چه میزان خسارت به زیرساخت های غیرنظامی وارد کند. همچنین هزینه یک موشک زمین به هوا برای سرنگونی این پهپاد بیشتر از قیمت این پهپاد خواهد بود. حمله گروهی این پهپادها به سادگی می توانند موشک های و سامانه های پدافند هوایی را تخریب کند و یا باعث سر درگم شدن انها شودد. این برای مهاجمان مطلوب است زیرا مدافع به طور قابل توجهی برای دفاع از این پهپادها با روش های سنتی هزینه می کند.

انواع

در سال ۲۰۲۲، طبق گزارش ها، روسیه حداقل ۲۴۰۰ فروند از این پهپادها را از ایران برای برآورده کردن یک نیاز عملیاتی فوری در طول جنگ با اوکراین خریداری کرده اند . گزارش شده است که نسخه روسی دارای سیستم ناوبری ماهواره ای GLONASS داخلی است. در سال ۲۰۲۲ از این پهپادها به طور گسترده علیه اهداف غیرنظامی اوکراین مانند نیروگاه ها استفاده شد. اوکراینی ها گزارش دادند که سامانه های پدافند هوایی آنها ۸۵ درصد از این پهپادها را رهگیری می کنند. با این حال برخی از آنها موفق شدند به اهداف خود ضربه بزنند.

اولین حضورها

در ۱۳ سپتامبر ۲۰۲۲، استفاده اولیه از شاهد ۱۳۶ با عکس هایی از بقایای یک هواپیمای بدون سرنشین که با روسی نوشته شده بود: Герань-۲ مشخص شد. به گفته رودیون کولاهین، فرمانده تیپ۹۲ توپخانه اوکراینی ها، هواپیماهای بدون سرنشین شاهد ۱۳۶ در جریان ضد حمله خارکف، چهار هویتزر و دو دستگاه نفربر بی تی آر را منهدم کردند. در ۲۳ سپتامبر، استفاده بیشتر از پهپادها در اودسا ثبت شد، جایی که ویدئوهایی از پرواز و برخورد بعدی آنها در کانال های مختلف تلگرام آپلود شد. نکته قابل توجه این است که پهپادها به طور شنیداری به دلیل صدای بلند کشف شده بودند و اوکراینها تلاش در سرنگونی انها با سلاح های کلاشینکف خود کرده بودند ولی موفق نبودند.در ۲۵ سپتامبر، ویدئوهایی که در رسانه های اجتماعی منتشر شد، استفاده شدید نیروهای روسی از پهپاد را در اطراف شهرهای اودسا و دنیپرو نشان داد . این بار همراه با سلاح های کوچک، توپ۲۳ م م ضد هوایی به همراه موشک های زمین به هوا چون ایگلا نیز علیه شاهد به کار گرفته شد که حداقل یک Geran-2شاهد را سرنگون کرد.

در ۵ اکتبر ۲۰۲۲، یک ۱۳۶ به پادگانهای میزبان سربازان تیپ مکانیزه ۷۲ در بیلا تسرکوا حمله کرد. سربازان اوکراینی ادعا می کنند که صدای آنها از چندین کیلومتر دورتر شنیده می شود و در برابر شلیک سلاح های سبک آسیب پذیر هستند.

منابع اوکراینی اعلام کردند دارند هواپیماهای شکاری نقطه ای میگ۲۹ را برای سرنگونی این پهپادها با موفقیت استفاده کردند و ادعا کردند که آنها از استراتژی مشابهی برای سرنگونی موشک های کروز م روسی انند کالیبر استفاده کردند. با این حال، در ۱۳ اکتبر ۲۰۲۲، یک MiG-29 اوکراینی هنگام تلاش برای سرنگونی یک ۱۳۶ در Vinnytsia سقوط کرد. به گفته منابع اوکراینی، دلیل این حادثه این است که پهپاد در نزدیکی جت منفجر شد و ترکش به کابین خلبان اصابت کرد که خلبان را مجبور به پرتاب کرد.

امواج اکتبر

هواپیماهای بدون سرنشین Geran-2 در حملات موشکی اکتبر که بخش بزرگی از شبکه برق اوکراین را از کار انداخت، شرکت کردند.

در صبح روز ۱۷ اکتبر کیف دوباره مورد حمله قرار گرفت. پهپادها با آتش زمینی با کالیبر کوچک و همچنین سیستم‌های دفاع هوایی درگیر شدند، اما طبق گزارش‌ها، پهپادها به چندین مکان از جمله دفاتر Ukrenergo برخورد کردند. سایر تأسیسات زیرساخت انرژی نیز مورد حمله قرار گرفته اند که منجر به خاموشی در اطراف زیرساخت های آسیب دیده شده است. دنیس شمیحال، نخست وزیر اوکراین، گفت که این حملات به زیرساخت های انرژی حیاتی در سه منطقه ضربه زد و برق صدها شهر و روستا را قطع کرد. حداقل ۸ نفر در جریان حمله روز کشته شدند.

تجزیه و تحلیل هزینه و فایده استفاده از این پهپادها در حملات در مقابل سامانه‌های پدافند هوایی دفاعی به نفع پهپادهای شاهد است .میانگین ارزش پهپاد شاهد حدود ۲۰ هزار دلار است. یک موشک پدافندی المانی IRIS-T در مقایسه با آن حدود ۴۳۰ هزار دلار ارزش دارد. از ۱۳ سپتامبر تا ۱۷ اکتبر، تخمین زده شده است که اوکراین ۲۸.۱۴ میلیون دلار برای دفاع در برابر این پهپادها هزینه کرده است.

وزارت دفاع ایالات متحده اعلام کرده است که تعدادی از کارشناسان ایرانی برای ارائه پشتیبانی فنی از پهپادهای مورد استفاده در این حملات به کریمه اعزام شدند. منابع اوکراینی ادعا می کنند که بیش از ۲۲۰ فروند از این پهپادها از ۱۳ سپتامبر سرنگون شده اند.

در دسامبر استفاده از مهمات پس از سه هفته وقفه از سر گرفته شد. اوکراین معتقدند سه هفته وقفه در شلیک این پهپادها به دلیل زیر صفر رفتن دمای هوا بوده است، اما وزارت دفاع بریتانیا اعلام کرد که این احتمال وجود دارد که به دلیل اتمام موجودی قبلی این پهپاد ، وقفه ای تا رسیدن پهپادهای جدید از ایران پیش امده باشد.

تلاش های متقابل اوکراین

پهپادها خیلی کند هستند، خیلی پایین پرواز می کنند و کوچکتر از آن هستند که توسط رادار میگ ۲۹ شناسایی شوند. یکی از خلبانان اوکراینی تصویر رادار پهپاد را شبیه به یک کامیون در جاده توصیف کرد. موشک‌های R-73 اوکراینی در پوشش ابری کار نمی‌کنند. این بدان معناست که هواپیماهای اوکراینی تنها با استفاده از توپ ۳۰ میلی متری خود می توانند این پهپادها را رهگیری کنند. حتی زمانی که چنین درگیری هایی رخ می دهد، خطر آسیب به هواپیمای شلیک کننده به دلیل انفجار کلاهک شاهد مشکل ساز است. هواپیماهای بدون سرنشین که در شب به پرواز در می آیند، رهگیری آنها را حتی سخت تر می کنند، زیرا خلبانان باید به GPS تکیه کنند تا بدانند آیا آنها بر فراز یک مرکز پر جمعیت هستند یا نه. همانطور که سقوط یکی از آنها بر فراز یک منطقه غیرنظامی می تواند منجر به خسارات جانبی شود.

خلبانان همچنین باید در نظر بگیرند که آیا سرنگونی چنین پهپادی به مناطق غیرنظامی آسیب می رساند یا خیر. در بیشتر موارد تنها کاری که خلبانان می توانند انجام دهند تماس با زمین است

در نهایت اوکراینیها بیشتر با کمک مسلسل های سنگین به دلیل سقف کم و سرعت پایین شاهد توانستند در برابر ان کاری از پیش ببرند

ایران نیز همچنین از این پهپاد چند بار بر ضد گروهک های تروریستی در شمال عراق استفاده کرده است

ایران یک نسخه جدید از پهپاد شاهد ۱۳۶ را در مهر ۱۴۰۲ رو نمایی کرد که دارای موتور مینی جت است. این نسخه بدون شک سریع‌تر از نسخه قبلی با موتور پیستونی است. نسخه قبلی دارای سرعت ۱۸۵ کیلومتر در ساعت بود ولی این نسخه باید دارای  حدود ۴۰۰ کیلومتر در ساعت سرعت  باشد و  اینگونه رهگیری آن سخت‌تر خواهد بود. البته انتظار می‌رود برد آن نیز بسیار کمتر باشد زیرا بدون اینکه اندازه برای سوخت افزایش پیدا کند موتور پر مصرف‌تری روی آن نصب شده است.

در رژه روز ۳۱ شهریور ۱۴۰۳ ایران نسخه‌ای از پهپاد شاهد ۱۳۶ را با نام شاهد ۱۳۶ بی به نمایش گذاشت که بزرگتر بود و aکل متفاوت‌تری داشت این نسخه فاقد بال دلتا بود و دارای بال‌های کاملاً صاف با دو دم مجهز به سکان عمودی تی شکل بود که گفته می‌شود برد آن به ۴۰۰۰ کیلومتر نیز می‌رسد این نسخه همچنین بر اساس اطلاعات داده شده دارای کلاهک ۵۰ کیلوگرمی است . جزئیات بیشتر از ویژگی‌های پرواز آن منتشر نشده است

مشخصات فنی

طول ۳.۵ متر

طول بال ۲.۵ متر

وزن ۲۰۰ کیلوگرم

وزن کلاهک ۳۶ تا ۵۰ کیلوگرم

موتور MADO MD-550 موتور پیستونی

قدرت موتور ۵۰ اسب بخار

حداکثر سرعت ~ ۱۸۵ کیلومتر در ساعت

برد ۱۰۰۰ تا ۲۵۰۰ کیلومتر (؟)

سقف سرویس ۴ کیلومتر